แนวความคิดเกี่ยวกับสิทธิมนุษยชนเป็นที่ยอมรับในระดับสากลอย่างกว้างขวาง นับตั้งแต่มีการประกาศปฏิญญาสากลว่าด้วยสิทธิมนุษยชน (Universal Declaration of Human Rights) เมื่อ ปี ค.ศ. 1948 อย่างไรก็ตาม มีข้อสังเกตว่าในส่วนประเด็นที่เกี่ยวกับสิทธิสตรีไม่ได้กล่าวไว้โดยตรงมากนัก ตามมาตรา 2 ของปฏิญญาสากลว่าด้วยสิทธิมนุษยชนกำหนดสิทธิโดยรวมไว้สรุปความได้ว่าสิทธิและเสรีภาพที่กำหนดไว้ในปฏิญญาฉบับนี้ จะไม่มีความแตกต่างในเรื่องชาติพันธุ์ สีผิว เพศ ภาษา ศาสนา ความเห็นทางการเมืองหรือความเห็นอื่นใดที่มาทางสังคมหรือเชื้อชาติ รวมทั้งทรัพย์สิน แหล่งกำเนิดหรือสถานะอื่นใด[1] Eleanor Roosevelt และกลุ่มสตรีละตินอเมริกันได้ทำการต่อสู้ที่จะรวมเอาเรื่องเพศภาวะไว้ในปฏิญญาดังกล่าว เพื่อที่จะให้สังคมโลกตระหนักถึงปัญหาสถานะของผู้หญิงที่ด้อยกว่าชาย[2] อันจะส่งผลให้มีการปฏิบัติต่อสตรีอย่างเหมาะสมและมีความเท่าเทียมกันกับชายมากยิ่งขึ้น
ต่อมา สหประชาชาติซึ่งได้ตระหนักถึงปัญหาสถานภาพของผู้หญิงในประเทศต่าง ๆ และนำไปสู่การกีดกันในหลาย ๆ เรื่องนั้น ได้จัดให้มีการประชุมและส่งผลให้บรรดาประเทศต่าง ๆ มีมติรับรองอนุสัญญาว่าด้วยการขจัดการเลือกปฏิบัติต่อสตรีในทุกรูปแบบ (Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women- CEDAW) ขึ้นโดยข้อมติที่ 34/180 เมื่อวันที่ 18 ธันวาคม 2522 และมีผลใช้บังคับตั้งแต่วันที่ 3 กันยายน 2534[3] เป็นต้นมา โดยประเทศไทยได้เข้าเป็นภาคีอนุสัญญาดังกล่าวเมื่อวันที่ 8 กันยายน 2528
หลังจากที่ประเทศไทยเป็นพันธกรณีตามอนุสัญญาดังกล่าว รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2540 ก็ได้นำหลักความเสมอภาคระหว่างชายและหญิงมาบัญญัติไว้ใน มาตรา 30 วรรค 2 รวมถึงกำหนดให้มีการส่งเสริมความเสมอภาคระหว่างชายและหญิง และการคุ้มครองแรงงานหญิงให้เป็นส่วนหนึ่งของนโยบายพื้นฐานแห่งรัฐด้วย ซึ่งหลักความเท่าเทียมกันระหว่างชายและหญิงนี้ได้ปรากฎอยู่ในรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2550 (ฉบับปัจจุบัน) ด้วยเช่นกัน แต่สิ่งที่น่าสนใจก็คือตลอดระยะเวลาที่ผ่านมานับตั้งแต่มีกระแสเรื่องสิทธิมนุษยชนและความเคลื่อนไหวของสตรีในการผลักดันให้มีการแก้ไขกฎหมายในหลายเรื่องเพื่อสร้างความเท่าเทียมกันให้สอดคล้องกับหลักการที่กำหนดไว้ในรัฐธรรมนูญอย่างแท้จริงนั้น ในความเป็นจริงแล้วสิทธิมนุษยชนกับสิทธิสตรีมีความเกี่ยวข้องเชื่อมโยงกันอย่างไร และหากมองว่าสิทธิสตรีคือสิทธิมนุษยชนจะทำให้เกิดมุมมองใหม่ในการเปลี่ยนแปลงมโนทัศน์เกี่ยวกับสิทธิสตรีอย่างไรบ้าง
เนื่องจากในความเป็นจริงแล้ว ความพยายามของกลุ่มสตรีนิยมคงไม่ได้มุ่งเน้นที่การเปลี่ยนแปลงกฎหมายซึ่งเป็นรูปธรรมชัดเจนที่จะรับรองสิทธิสตรีได้เพียงอย่างเดียวเท่านั้น แต่ในระยะยาวแล้ว สิ่งสำคัญที่สุดคือการเปลี่ยนมโนทัศน์ที่มองผู้หญิงตามแบบฉบับดั้งเดิมให้เป็นผู้หญิงที่มีโอกาสและสถานะทางกฎหมายในทุกเรื่องที่พึงเท่าเทียมกับชายโดยไม่ยึดติดกับวัฒนธรรม จารีตประเพณี และการเมืองที่ประกอบสร้างความหมายให้กับผู้หญิง ตามคำกล่าวของ Simone de Beauvoir ที่ว่า “เราไม่ได้เกิดมาเป็น แต่กลายมาเป็นผู้หญิง” (one is not born, but, rather, becomes a woman,) และการสะท้อนความคิดของ Merleau-Ponty ไว้ในหนังสือ “The Phenomenology of Perception” ที่ว่า “ร่างกายเป็นความคิดทางประวัติศาสตร์” (the body is "an historical idea)[4] ซึ่งเป็นถ่ายทอดความเชื่อใด ๆ ก็ตามเกี่ยวกับผู้หญิงจนกลายเป็นประสบการณ์ที่มีการรับรู้ร่วมกันของคนในสังคม (intersubjectivity) เช่น การทำแท้งเป็นบาป เป็นแนวคิดดั้งเดิมที่มีที่มาจากศาสนาและฝังรากลึกเกือบทุกสังคม ต่อเมื่อเวลาผ่านไป อิทธิพลความคิดในเรื่องบาปของบางสังคม/บางประเทศกลับลดน้อยถอยลง จนเกิดชุดความรู้ใหม่ที่ว่าผู้หญิงควรมีสิทธิในร่างกายตนเอง ซึ่งเป็นแนวคิดที่กลุ่มสตรีนิยมบางกลุ่มเชื่อว่าสอดคล้องกับหลักสิทธิมนุษยชน เป็นต้น
ประเด็นปัญหาที่ว่าสิทธิมนุษยชนกับสิทธิสตรีมีความสัมพันธ์เชื่อมโยงกันอย่างไร และหากว่าเรามองว่าสิทธิสตรีคือสิทธิมนุษยชน โดยมโนทัศน์ดังกล่าวนี้จะทำให้เกิดคุณูปการอย่างไรบ้างในการส่งเสริมให้เกิดความเท่าเทียมกันระหว่างเพศหญิงและชาย
1. ความสัมพันธ์ระหว่างสิทธิมนุษยชนกับสิทธิสตรี
1.1 กรอบความคิดสิทธิมนุษยชนเพื่อสตรี
สิทธิมนุษยชนเป็นคำที่เกิดขึ้นใหม่ในช่วงสงครามโลกครั้งที่สอง พร้อม ๆ กับการจัดตั้งองค์การสหประชาชาติในปี ค.ศ. 1945 โดยการรับรองปฏิญญาสากลว่าด้วยสิทธิมนุษยชนของสมัชชาใหญ่ในปี ค.ศ. 1948 คำนี้ได้นำมาใช้เพื่อแทนที่คำว่า “natural rights” เพื่อหลีกเลี่ยงคำว่าสิทธิธรรมชาติ ทั้งนี้ เนื่องจากแนวคิดในเรื่องกฎหมายธรรมชาติ อันเป็นที่มาของ “สิทธิธรรมชาติ” นั้นถูกโต้แย้งและคัดค้านอย่างมากและคำนี้ใช้แทนที่คำว่าสิทธิของมนุษย์ (rights of man) ที่ใช้กันอย่างแพร่หลายในยุคนั้น ทั้งนี้เพื่อให้ครอบคลุมถึงสิทธิสตรีในยุคของสหประชาชาติที่เน้นถึงการไม่เลือกปฏิบัติ[5] อย่างไรก็ตาม แม้คำว่าสิทธิมนุษยชนจะเป็นคำใหม่ที่เกิดขึ้นกว่าหกสิบทศวรรษมาแล้วก็ตาม แต่นักวิชาการส่วนใหญ่เชื่อว่าแนวคิดด้านสิทธิมนุษยชนมีรากฐานมานานตั้งแต่สมัยกรีก เนื่องจากสิทธิมนุษยชนถือว่าเป็นสิทธิธรรมชาติ (Natural Rights) ที่มีที่มาจากกฎหมายธรรมชาติ (Natural Law) โดยกลุ่มปรัชญา Stoic ซึ่งอธิบายเรื่องสิทธิธรรมชาติว่ามีอยู่ในตัวมนุษย์ทุกคนมาตั้งแต่เกิด สิทธิเหล่านี้มิใช่อภิสิทธิ์ของบุคคลหนึ่งโดยเฉพาะ หากแต่เป็นความชอบธรรมที่มนุษย์ทั่วทุกหนทุกแห่งจะพึงมี โดยเหตุที่เขาเกิดมาเป็นมนุษย์และเป็นผู้มีเหตุผล[6]
แม้ว่านักวิชาการด้านสิทธิมนุษยชนหลายคนเชื่อว่าการที่ชาวกรีกและชาวโรมันโบราณเป็นผู้มอบมรดกล้ำค่านั่นคือปรัชญาการเมือง การปกครองและกฎหมายไว้ให้อนุชนรุ่นหลัง แต่ข้อค้นพบหนึ่งที่น่าสนใจจากคำบอกกล่าวของ G. Oestreich ผู้ซึ่งทำการศึกษาเรื่องประวัติความเป็นมาของสิทธิมนุษยชนอย่างลึกซึ้งก็คือ “จากถ้อยคำที่มีการบันทึกไว้ทั้งหมด เกี่ยวกับเสรีภาพ ความเสมอภาค ศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ และที่เกี่ยวกับความเคารพในความเป็นมนุษย์ที่ได้มีการศึกษามา เป็นเรื่องที่ไม่เกี่ยวกับการเรียกร้องสิทธิที่ไม่อาจละเมิดได้สำหรับมนุษย์ทุกคน แม้แต่คำสอนของพวก stoic ในสมัยโรมัน ซึ่งสอนเกี่ยวกับความเสมอภาคระหว่างมนุษย์ด้วยกันก็เป็นเพียงแนวความคิดเกี่ยวกับจริยธรรมทางสังคมเท่านั้น หาได้มุ่งสู่การสร้างสรรค์ระบบการเมืองและระบบเศรษฐกิจแต่อย่างใดไม่”[7]
ตามคำกล่าวข้างต้นนั้น เป็นมุมมองทางประวัติศาสตร์หนึ่งที่น่าสนใจ แต่ไม่ว่าแนวคิดเกี่ยวกับสิทธิมนุษยชนจะมีมายาวนานมากน้อยแค่ไหนก็ตาม ผู้วางรากฐานทฤษฎีสิทธิธรรมชาติสมัยใหม่อันเป็นแนวคิดที่มาของสิทธิมนุษยชน ซึ่งมักได้รับการกล่าวขวัญถึงก็คือ John Locke จากการประกาศว่าปัจเจกบุคคลโดยธรรมชาติเป็นผู้ครอบครองสิทธิในชีวิต อิสรภาพ และทรัพย์สิน ในทรรศนะของ Locke สิทธิธรรมชาติเป็นสิ่งที่ในเชิงศีลธรรมไม่อาจล่วงละเมิดได้ในภาวะธรรมชาติ แต่ก็บังคับใช้ได้จริงก็แต่ในประชาคม (Civil Society) ซึ่งมีพันธะรับผิดชอบในการปกป้องสิทธิดังกล่าวผ่านทางสัญญาประชาคม (Social Contract)[8] หลักการสำคัญที่อยู่ในแนวคิดสิทธิธรรมชาติของ Locke ประการแรกคือปัจเจกบุคคลคือสภาพชีวิตที่มีความเป็นอิสระ มีความสามารถที่จะกำหนดการเลือกการตัดสินใจ และประการที่สองคือความชอบธรรมของรัฐบาลมิได้ดำรงอยู่โดยขึ้นกับเจตจำนงของประชาชนเท่านั้น แต่ยังขึ้นอยู่กับความตั้งใจและความสามารถของรัฐบาลในการปกป้องสิทธิธรรมชาติเชิงปัจเจกชนด้วย[9] โดยนัยนี้ แสดงให้เห็นว่าสิทธิธรรมชาติของปัจเจกบุคคลจะต้องเป็นสิ่งที่ได้รับการรับรองโดยรัฐเพื่อให้เกิดความชอบธรรมในการปกป้องคุ้มครอง และรัฐที่ทำหน้าที่ตรงนี้ได้ดีก็จะได้เป็นแบบอย่างให้อีกหลายรัฐได้เจริญรอยตาม เนื่องจากเรื่องสิทธิธรรมชาติที่ถูกสถาปนาเป็นสิทธิมนุษยชนนี้มิได้เป็นเป็นเรื่องของประเทศใดโดยเฉพาะ แต่เป็นสิทธิไร้พรมแดนที่เป็นที่จ้องมองของนานาอารยประเทศไปแล้ว
เนื่องจากกรอบความคิดสิทธิมนุษยชนมีพัฒนาการมาหลายยุคสมัย มีความซับซ้อนและกว้างขวางครอบคลุมในหลายเรื่อง ได้แก่ การขจัดการเลือกปฏิบัติทางเชื้อชาติทุกรูปแบบ การขจัดการเลือกปฏิบัติต่อสตรี/ทางเพศทุกรูปแบบ การกระทำทารุณและการลงโทษที่โหดร้าย การปกป้องคุ้มครองเด็ก อาชญากรรมอันเป็นการทำลายเผ่าพันธุ์มนุษย์ การคุ้มครองสิทธิด้านแรงงาน การคุ้มครองชนกลุ่มน้อยและชาวพื้นเมือง เป็นต้น โดยสิทธิมนุษยชนเป็นสิทธิธรรมชาติที่มีอยู่ในมนุษย์ทุกคน ดังนั้น สิทธิสตรีซึ่งถูกมองว่าเป็นประเด็นคนชายขอบหรือเสียงส่วนน้อยนั้น ควรที่จะถูกชูขึ้นโดยมองในกรอบของสิทธิมนุษยชนเป็นหลักสำคัญ กล่าวคือขณะนี้เราต้องมองเห็นว่าประเด็นปัญหาสิทธิสตรีมิใช่ปัญหาเฉพาะผู้หญิงและมิใช่ปัญหาที่แยกส่วนอีกต่อไป เพราะหากมองภาพรวมแล้วเราไม่อาจมองข้ามระเบียบของสังคมโลกปัจจุบันซึ่งเสริมสร้าง ตอกย้ำ และอุ้มชู การเลือกปฏิบัตินานาชนิดในสังคม[10] โดยจากการสำรวจบทความและงานวิจัยต่างประเทศ ส่วนใหญ่พบว่าจะกล่าวถึงเชิงวิเคราะห์และวิพากษ์อนุสัญญาว่าด้วยการขจัดการเลือกปฏิบัติต่อสตรีในทุกรูปแบบ ค.ศ. 1979 ซึ่งถือว่าเป็นหลักการสิทธิมนุษยชนสำหรับสตรีที่เป็นยอมรับระดับสากล โดยมีเป้าหมายสำคัญที่จะสร้างความเท่าเทียมกันระหว่างเพศหญิงและชายในทุกรูปแบบ
ตามคำนิยาม “การเลือกปฏิบัติต่อสตรี” ที่กำหนดไว้ในมาตรา 1 ของอนุสัญญาว่าด้วยการขจัดการเลือกปฏิบัติต่อสตรีในทุกรูปแบบ สรุปความหมายได้ว่าคือการแบ่งแยก การกีดกัน หรือการจำกัดใด ๆ เพราะเหตุแห่งเพศ ซึ่งมีผลทำลายหรือทำให้เสื่อมเสียการยอมรับ การได้อุปโภค หรือใช้สิทธิโดยสตรี โดยไม่เลือกสถานภาพด้านการสมรสบนพื้นฐานของความเสมอภาคของผู้ชายและผู้หญิงของสิทธิมนุษยชนและเสรีภาพขั้นพื้นฐานในด้านการเมือง เศรษฐกิจ สังคม วัฒนธรรม พลเมือง หรือด้านอื่น ๆ[11] ทั้งนี้ เพื่อที่จะให้บรรลุวัตถุประสงค์ในการนำหลักการไปปฎิบัติในแต่ละประเทศ จึงมีการกำหนดไว้อย่างชัดเจนในมาตรา 2 ว่าให้บรรจุหลักการของความเสมอภาคระหว่างชายและหญิงไว้ในรัฐธรรมนูญแห่งชาติ หรือในบทบัญญัติแห่งกฎหมายที่เหมาะสมอื่น ๆ ตามความเป็นไปได้ของแต่ละประเทศ และออกมาตรการด้านนิติบัญญัติที่เหมาะสมในเรื่องการเลือกปฏิบัติทุกรูปแบบต่อผู้หญิง รวมถึงยกเลิกกฎหมาย กฎระเบียบ ประเพณี และแนวปฏิบัติ (รวมทั้งบทบัญญัติที่เป็นการลงโทษ) ซึ่งเป็นการเลือกปฏิบัติทางเพศที่มีอยู่ในปัจจุบันด้วย[12] โดยอนุสัญญาฯ มีบทบัญญัติทั้งหมด 30 มาตรา ซึ่งในที่นี้จะสรุปสาระสำคัญที่มีการรับรองสิทธิสตรีให้เท่าเทียมกับชายเพื่อให้เกิดความเสมอภาคในด้าน ต่าง ๆ ดังนี้
1. ความเสมอภาคทางด้านการเมือง
2. ความเสมอภาคทางด้านกฎหมาย
3. ความเสมอภาคทางด้านการศึกษา
4. ความเสมอภาคทางด้านครอบครัว เศรษฐกิจและสังคม
5. ส่งเสริมสถานะและบทบาทของสตรีในชนบท
โดยประเทศไทยได้ลงนามเข้าเป็นภาคีอนุสัญญาว่าด้วยการขจัดการเลือกปฏิบัติต่อสตรีในทุกรูปแบบ ค.ศ. 1979 โดยวิธีภาคยานุวัติ เมื่อวันที่ 8 กันยายน พ.ศ. 2528 ประเทศไทยจึงมีข้อผูกพันที่จะต้องกำหนดนโยบายและมาตรการดำเนินการด้านนิติบัญญัติ บริหารและตุลาการ ตลอดจนมาตรการอื่น ๆ เพื่อขจัดการเลือกปฏิบัติต่อผู้หญิงทุกรูปแบบ และให้หลักประกันว่าผู้หญิงจะต้องได้รับสิทธิประโยชน์และโอกาสต่าง ๆ จากรัฐบนพื้นฐานของความเสมอภาคกับผู้ชาย โดยตั้งข้อสงวนไว้ 7 ข้อ ได้แก่ ข้อ 7 เรื่องความเสมอภาคทางการเมืองและการรับตำแหน่งราชการ, ข้อ 9 การถือสัญชาติของบุตร, ข้อ 10 ความเสมอภาคทางการศึกษา, ข้อ 11 สิทธิและโอกาสที่จะได้รับการจ้างงานชนิดเดียวกัน, ข้อ 15 การทำนิติกรรม,ข้อ 16 ความเสมอภาคในครอบครัว, ข้อ 29 การตีความและการระงับข้อพิพาท
ต่อมาเมื่อวันที่ 15 สิงหาคม 2539 ไทยได้เพิกถอนข้อสงวนต่อข้อ 7 ข้อ 9 ข้อ 10 และข้อ 15 และยังคงข้อสงวนต่อข้อ 16 (ความเสมอภาคในครอบครัว) และข้อ 29 (การตีความและการระงับข้อพิพาท)[13] ไว้ นอกจากนี้ ประเทศไทยยังได้ลงนามในพิธีสารเลือกรับของอนุสัญญาว่าด้วยการขจัดการเลือกปฏิบัติต่อสตรีในทุกรูปแบบ มีผลใช้บังคับเมื่อวันที่ 22 ธันวาคม 2543 อันมีผลผูกพันให้ประเทศไทยต้องให้ความสำคัญกับการคุ้มครองและส่งเสริมสิทธิของผู้หญิงอันเป็นส่วนหนึ่งของการส่งเสริมสิทธิมนุษยชนในภาพรวม โดยเปิดโอกาสให้ผู้หญิงสามารถเสนอข้อเรียกร้องได้เมื่อถูกเลือกปฏิบัติ สำหรับพิธีสารเลือกรับฯ มีวัตถุประสงค์เพื่อพัฒนาและเพิ่มกลไกการคุ้มครองสิทธิผู้หญิงจากเดิมที่มีอยู่ เช่น การเสนอรายงานการดำเนินการให้สอดคล้องกับอนุสัญญาฯ ต่อคณะกรรมการว่าด้วยการขจัดการเลือกปฏิบัติต่อสตรี ทุก 4 ปีเพื่อเป็นมาตรการภายในประเทศในการคุ้มครองสิทธิผู้หญิง ซึ่งนำไปสู่การแก้ไขกฎหมาย การยุติการเลือกปฏิบัติต่อผู้หญิงในรูปแบบต่าง ๆ รวมถึงการปรับเปลี่ยนค่านิยมทางวัฒนธรรมและสังคมที่มีต่อผู้หญิงตามแบบฉบับดั้งเดิม โดยอาจกล่าวได้ว่าพิธีสารเลือกรับฯ นี้เป็นกลไกในการเรียกร้องของผู้หญิงฉบับแรก ซึ่งทำให้อนุสัญญาว่าด้วยการขจัดการเลือกปฏิบัติต่อสตรีในทุกรูปแบบอยู่ในระดับเดียวกันกับตราสารระหว่างประเทศด้านสิทธิมนุษยชนอื่น ๆ ที่มีกระบวนการร้องเช่นเดียวกัน และนับว่าเป็นก้าวสำคัญที่จะสร้างมโนทัศน์เกี่ยวกับสิทธิสตรีคือสิทธิมนุษยชนที่เป็นที่ยอมรับในประเทศต่าง ๆ ทั่วโลก ตัวอย่างบางประเทศที่กำลังเคลื่อนไหวให้มีการเปลี่ยนแปลงกฎหมายภายในประเทศเพื่อสอดคล้องกับมาตรา 16 ของอนุสัญญาฯ “การเลือกปฏิบัติต่อผู้หญิงในทุกเรื่องที่เกี่ยวกับการสมรสและความสัมพันธ์ของครอบครัว” ได้แก่ กฎหมาย นิกรากัว ค.ศ. 1981 ให้บิดาและมารดามีหน้าที่ต่อบุตรอย่างเท่าเทียมกันและการร่วมกับทำงานบ้าน[14] ซึ่งเป็นกรณีที่รัฐเข้ามาแทรกแซงในพื้นที่ส่วนตัวเพื่อสลายลำดับชั้นระบบอำนาจผู้ชายเป็นใหญ่ในสังคม นับว่าเป็นตัวอย่างที่ดี เมื่อเปรียบเทียบกับประเทศไทยที่ยังคงตั้งข้อสงวน ข้อ 16 (ความเสมอภาคในครอบครัว) เอาไว้
1.2 ข้อโต้เถียงประเด็นสิทธิสตรีใดที่ถือว่าเป็นสิทธิมนุษยชน
สำหรับคำกล่าวที่ว่า “สิทธิสตรีคือสิทธิมนุษยชน” นักทฤษฎีหลายคนมีแนวโน้มที่จะเสนอความคิดโดยทั่วไปในเบื้องต้นว่าเราเข้าใจ “สิทธิมนุษยชน” อย่างไรบ้าง ตัวอย่างเช่น Radhika Coomaraswamy นักทฤษฎีด้านสิทธิมนุษยชนผู้ให้ข้อสังเกตว่าเราสามารถเข้าใจและวิเคราะห์สิทธิสตรีคือสิทธิมนุษยชนภายในข้อสันนิษฐานตามยุคแห่งการรู้แจ้ง (Enlightenment) ซึ่งเป็นช่วงที่แนวคิดนี้กำเนิดขึ้นมาอย่างเป็นทางการ โดยเป็นการให้ความหมายว่าผู้หญิงมีความเสรีและเป็นอิสระ มีสิทธิและเป็นตัวแสดงที่ใช้เหตุผล (rational agency) และ Adetoun Ilumoka นักวิชาการอีกท่านหนึ่งได้กล่าวว่าวาทกรรมสิทธิมนุษยชน (human rights discourse) เกิดขึ้นมาพร้อมกับศตวรรษที่ 17 ในยุคแห่งการรู้แจ้งโดยมุ่งเน้นเกี่ยวกับเสรีภาพของพลเมืองและเสรีภาพทางการเมือง สิทธิในทรัพย์สิน และหลักนิติรัฐซึ่งมาจากแนวความคิดของสังคมในยุคนั้นที่มีลักษณะแยกตัว พึ่งพิงตัวเอง มีความเป็นปัจเจกชน อิสระ และเท่าเทียมกัน โดยเข้าถึงตลาดแรงงานด้วยตนเอง ความคิดเห็นที่กล่าวมานี้อยู่ภายในกรอบความคิดทางตะวันตกที่สันนิษฐานไว้ก่อนว่ามโนทัศน์เกี่ยวกับ “มนุษย์” สามารถใช้ได้อย่างเป็นสากล ภายใต้เงื่อนไขที่ว่าเรามองเห็นว่ามโนทัศน์นี้เป็นแม่แบบที่เหมาะสมในการให้ค่าของสิทธิใด ๆ แก่บุคคล[15]Bunch ให้ข้อสังเกตว่ามีแนวคิดพื้นฐาน 4 ประการ[16] ที่เชื่อมโยงสิทธิสตรีเข้ากับสิทธิมนุษยชน โดยแนวคิดดังกล่าวนี้ถูกนำเสนอแยกจากกันเพื่อให้เห็นแต่ละประเด็นอย่างชัดเจน ทั้งที่ในทางปฏิบัติ 4 แนวคิดนี้มีความคาบเกี่ยวกันอยู่ และประเด็นหนึ่งก็ตั้งคำถามไปสู่อีกประเด็นหนึ่งได้อย่างมีความสัมพันธ์ซึ่งกันและกัน
(1) สิทธิสตรีรวมถึงสิทธิพลเมืองและสิทธิทางการเมือง
ประเด็นนี้ถูกหยิบยกขึ้นมาเนื่องจากเป็นความรุนแรงต่อสตรีในรูปแบบหนึ่ง ได้แก่ การทรมานผู้หญิงที่ติดคุกในคดีทางการเมืองในอเมริกาใต้ กลุ่มที่มาเรียกร้องมีชื่อว่า “ Women's Task Force of Amnesty International” ได้รณรงค์ในนามสตรีที่ติดคุกทางการเมืองโดยแสดงให้เห็นว่าการละเมิดทางเพศ การข่มขืนผู้หญิงที่อยู่ภายใต้การคุมขังของรัฐ การขาดการดูแลผู้เป็นแม่ที่ถูกคุมขังเป็นการละเมิดสิทธิมนุษยชนทั้งตัวผู้หญิงเอง และยังมีผลไปถึงบุตรของผู้หญิงเหล่านั้น ตัวอย่างที่ยกมานี้ครอบคลุมไปถึงกลุ่มผู้หญิงที่อยู่ในค่ายกักกัน ค่ายอพยพต่าง ๆ ที่กระจัดกระจายบริเวณชายแดน รอยตะเข็บพรมแดนที่ได้รับการปฏิบัติอย่างไม่เหมาะสมจนถึงขั้นทารุน โหดร้าย จากตัวอย่างเหล่านี้คือสิ่งที่ Bunch ต้องการชี้ให้เห็นว่าสิทธิพลเมืองและสิทธิทางการเมืองเป็นจุดเริ่มต้นสำหรับประเด็นเรื่องต่าง ๆ ของสิทธิมนุษยชน และขยายผลไปสู่การตั้งคำถามถึงข้อจำกัดในการมองเสรีภาพของพลเมืองอย่างแคบเช่น ประเด็นเรื่องการข่มขืนจะถูกมองว่าเป็นการละเมิดสิทธิมนุษยชนนั้นก็ต่อเมื่อเกิดขึ้นจากการถูกกักขัง กักกัน อยู่ภายใต้อารักขาของรัฐเท่านั้น แต่ไม่ได้รวมถึงเหตุการณ์ที่อาจจะเกิดตามท้องถนนหรือในบ้านของผู้หญิงเอง ซึ่งในการมองเช่นนั้น เป็นมุมมองที่คับแคบ เนื่องจากการละเมิดสิทธิมนุษยชนทางเพศเกิดขึ้นได้ทุกแห่ง ไม่จำกัดว่าต้องเป็นเรื่องระหว่างรัฐเท่านั้น โดยเฉพาะในพื้นที่ส่วนตัวคือครอบครัวนับว่าเป็นเรื่องใกล้ตัวที่รัฐมักมองข้าม (2) สิทธิสตรีรวมถึงสิทธิทางเศรษฐกิจสังคม
สิทธิทางเศรษฐกิจสังคมในที่นี้ ได้แก่ สิทธิในอาหาร ที่พัก การดูแลรักษา และการจ้างงาน แนวคิดนี้ได้รับการสนับสนุนโดยนักเคลื่อนไหวด้านแรงงานและสังคม ซึ่งมองว่าสิทธิมนุษยชนทางการเมืองจะไม่มีความหมายอะไรหากปราศจากสิทธิทางเศรษฐกิจ กลุ่มผู้ที่สนับสนุนแนวความคิดที่ให้สิทธิสตรีรวมถึงสิทธิทางเศรษฐกิจสังคมมองว่าสิทธิมนุษยชนแบบแนวคิดดั้งเดิมและกฎหมายระหว่างประเทศให้ความสำคัญกับเรื่องปัจเจกบุคคลมากเกินไป และชี้ให้เห็นว่าการกดขี่สตรีเป็นเรื่องทางเศรษฐกิจขั้นพื้นฐานด้วย โดยแนวคิดดังกล่าวมีที่มาจากแนวคิดสังคมนิยมที่ให้ความสำคัญกับแรงงานสตรี และแนวคิดนี้ยังได้รับการสนับสนุนจากกลุ่มประเทศโลกที่สามซึ่งมองว่าการพัฒนาด้านเศรษฐกิจและสังคมเป็นประเด็นสิทธิมนุษยชน อย่างไรก็ตาม ข้อจำกัดของแนวความคิดนี้มีแนวโน้มว่าจะทำให้ความต้องการของสตรีลดทอนมาอยู่ในปริมณฑลทางเศรษฐกิจซึ่งมีนัยยะว่าจะต้องมีการปฏิบัติตามแนวทางการพัฒนาของกลุ่มประเทศโลกที่สามซึ่งมีความเกี่ยวข้องกับแนวคิดด้านสังคมนิยม เพื่อมิให้อยู่ภายใต้ข้อจำกัดตามแนวคิดฝ่ายใดฝ่ายหนึ่ง กลุ่มที่สนับสนุนแนวคิดสิทธิสตรีคือสิทธิทางเศรษฐกิจสังคม จึงไม่ได้มีความพยายามที่จะผลักดันให้สิทธิสตรีเข้าสู่รูปแบบการพัฒนาตามแนวทุนนิยมตะวันตกหรือสังคมนิยมแต่อย่างใด แต่ได้แสวงหากระบวนการพัฒนาที่มุ่งเชื่อมโยงระหว่างการเมือง เศรษฐกิจและการส่งเสริมด้านวัฒนธรรมแทน (3) สิทธิสตรีและกฎหมาย
ตามแนวความคิดนี้เป็นการใช้กลไกทางกฎหมายเพื่อขจัดความไม่เท่าเทียมกัน/การเลือกปฏิบัติทางเพศ โดยมีความพยายามที่จะทำให้สถาบันทางการเมืองและสถาบันกฎหมายที่มีอยู่ทำงานเพื่อสตรีและขยายความรับผิดชอบของรัฐให้ครอบคลุมประเด็นต่าง ๆ ที่เป็นการละเมิดสิทธิมนุษยชนของสตรีให้มากขึ้น กรณีกฎหมายภายในประเทศที่มีอยู่เดิมก็ได้ถูกร่างใหม่ปรับเปลี่ยนเพื่อแก้ไขปัญหาการเลือกปฏิบัติระหว่างเพศและขจัดความรุนแรงที่กระทำต่อผู้หญิงเป็นตัวอย่างหนึ่งที่แสดงให้เห็นถึงแนวทางที่สนับสนุนแนวคิดนี้ ทั้งนี้ก็เพื่อให้สอดคล้องกับอนุสัญญาว่าด้วยการขจัดการเลือกปฏิบัติต่อสตรีในทุกรูปแบบ (อนุสัญญาฯ) โดยในทางทฤษฎีหรือตามหลักการ ประเทศที่มีพันธกรณีต่ออนุสัญญาฯ จะต้องปฏิบัติตามนโยบายของอนุสัญญาฯ และรายงานผลการปรับแก้กฎหมายภายในประเทศให้สอดคล้องกับอนุสัญญาฯ ด้วย ทั้งนี้ ประเด็นเรื่องความรุนแรงต่อสตรีถือว่าเป็นหลักพื้นฐานสำคัญของอนุสัญญาฯ โดยตามมาตรา 5 ของอนุสัญญาฯ มีเจตนารมณ์ให้แก้ไขแบบแผนทางสังคม วัฒนธรรม และบทบาททางเพศ รวมถึงแบบฉบับดั้งเดิมที่อยู่บนพื้นฐานความคิดเกี่ยวกับความด้อยกว่าหรือเหนือกว่าของเพศใดเพศหนึ่ง อนุสัญญาว่าด้วยการขจัดการเลือกปฏิบัติต่อสตรีในทุกรูปแบบได้กำหนดกรอบสิทธิมนุษยชนเพื่อสิทธิสตรีไว้อย่างชัดเจน ซึ่งหากได้รับการยอมรับโดยรัฐบาลของแต่ละประเทศก็จะเป็นก้าวสำคัญในการสร้างความเสมอภาคด้านต่าง ๆ สำหรับสตรีดังได้กล่าวมาแล้วในข้อ 1.1 อย่างไรก็ตาม ในทางปฏิบัติ ปรากฎว่าสหประชาชาติได้รับรายงานเกี่ยวกับการปฏิบัติให้สอดคล้องกับอนุสัญญาฯ ของประเทศต่าง ๆ น้อยมาก ยิ่งไปกว่านั้น จากการพิจารณาเอกสารรายงานต่าง ๆ พบว่ารัฐบาลและองค์กรที่มิใช่รัฐบาลส่วนใหญ่ก็ยังไม่ได้มองว่าสิทธิสตรีสตรีคือสิทธิมนุษยชน ซึ่งแม้ว่าจะไม่มีความก้าวหน้าเกี่ยวกับการให้ความสำคัญสิทธิสตรีเป็นสิทธิมนุษยชนมากนัก แต่ก็เป็นหลักการที่ได้รับการรับรองจากสหประชาชาติแล้ว ซึ่งกลุ่มผู้หญิงในแต่ละประเทศสามารถที่จะเคลื่อนไหวเพื่อให้บรรลุผลสำเร็จ เกิดการเปลี่ยนแปลงทางการเมืองและกฎหมายในประเทศของตนเองต่อไปได้ (4) การเปลี่ยนกระบวนทัศน์สิทธิสตรีเป็นสิทธิมนุษยชน
การเปลี่ยนมโนทัศน์ของสิทธิสตรีสู่ความเป็นสิทธิมนุษยชน จะทำให้ครอบคลุมสิทธิทุกประเภทของสตรีรวมถึงชีวิตความเป็นอยู่ของสตรีในทุก ๆ ด้าน ซึ่งมีนัยยะความหมายที่กว้างขวางกว่าความหมายสิทธิสตรีแบบเดิม ยกตัวอย่างเช่น GABRIELA สมาพันธ์สตรีในฟิลิปปินส์ได้ใช้คำกล่าว “สิทธิสตรีคือสิทธิมนุษยชน” (Women's Rights are Human Rights) ในการรณรงค์เมื่อไม่นานมานี้ Ninotchka Rosca อธิบายการรณรงค์ดังกล่าวสรุปได้ว่าสิทธิมนุษยชนไม่สามารถถูกลดทอนมาเป็นการตั้งคำถามเกี่ยวกับกระบวนการและวิถีทางกฎหมาย กล่าวคือในกรณีประเด็นด้านสตรี สิทธิมนุษยชนได้รับผลกระทบจากการรับรู้ตามจารีตประเพณีของสังคมโดยรวมว่าอะไรสมควรหรือไม่สมควรสำหรับสตรี ในทำนองเดียวกัน ผลการสนทนากลุ่มเมื่อปี ค.ศ. 1990 ของกลุ่มสตรีระหว่างประเทศในการประชุม “Rights Action Watch” แสดงให้เห็นว่าความรุนแรงต่อสตรีเป็นประเด็นด้านสิทธิมนุษยชน (Violence Against Women is a Human Rights Issue) ขณะที่แนวความคิดเกี่ยวกับสิทธิสตรีในแง่ต่าง ๆ ดังกล่าวมาแล้วสามหัวข้อข้างต้น เราจะพบว่าเป็นมุมมองจากกลุ่มสตรีนิยม แต่ปรากฎว่าแนวความคิดสุดท้ายนี้เห็นได้ชัดเจนว่ามาจากแนวคิดของสตรีนิยมที่มีจุดยืนของสตรีเป็นศูนย์กลางและปฏิเสธที่จะรอให้ผู้มีอำนาจคนใดมาตัดสินว่าประเด็นสิทธิสตรีใดบ้างที่ถือว่าเป็นสิทธิมนุษยชน แนวคิดทั้ง 4 ประการ เป็นแนวคิดหลักสำคัญของสิทธิสตรีที่มีความเชื่อมโยงกับหลักสิทธิมนุษยชนอย่างชัดเจนและปรากฎเป็นข้อเรียกร้องสำคัญ ๆ ของกลุ่มสตรีนิยมอยู่เสมอ แต่บางประเด็นมักถูกยอมรับหรือถูกเพิกเฉยแล้วแต่สภาพแวดล้อมทางสังคมและวัฒนธรรมของแต่ละรัฐ และที่สำคัญที่สุดก็คือรัฐที่มีระบบอำนาจผู้ชายเป็นใหญ่
Bunch ผู้เขียนบทความเรื่อง “Women's Rights as Human Rights: Toward a Re-Vision of Human Rights” มีความเห็นว่าสังคมในหลายประเทศส่วนใหญ่ยังไม่เชื่อว่าการกดขี่สตรีเป็นผลมาจากการเมืองที่ชายเป็นใหญ่โดยแยกเรื่องการเลือกปฏิบัติทางเพศ และความรุนแรงต่อสตรีออกจากประเด็นเรื่องสิทธิมนุษยชน ตามความเห็นของเธอ สถานะที่ด้อยกว่าทางสังคมของผู้หญิงยังคงถูกมองว่าเป็นเรื่องที่หลีกเลี่ยงไม่ได้หรือเป็นเรื่องตามธรรมชาติมากกว่าถูกมองว่าเป็นความจริงที่ถูกประกอบสร้างทางการเมืองที่ธำรงไว้เพื่อผลประโยชน์ของผู้ชายเป็นใหญ่ อุดมการณ์และสถาบันของสังคม[17] ซึ่งหากสังคมส่วนใหญ่มีมุมมองเช่นนี้แล้ว ย่อมทำให้การยอมรับสิทธิสตรีว่าเท่าเทียมกับชายในทางปฏิบัติจริงเป็นไปได้ยาก Catherine MacKinnon (1989) และ Carole Pateman (1988) ได้วิพากษ์รัฐส่วนใหญ่ในโลกว่าล้มเหลวที่จะสามารถแยกแยะความแตกต่างระหว่างสิทธิสตรีในพื้นที่ส่วนตัว (ครอบครัว) และพื้นที่สาธารณะ[18] กล่าวคือในพื้นที่ส่วนตัว ลำดับชั้นของอำนาจที่ถือว่าผู้ชายเป็นใหญ่มีอยู่ในหลายครอบครัวเกือบจะทุกสังคมและเกิดความรุนแรงภายในครอบครัวอันเนื่องมาจากระบบที่ผู้ชายเป็นใหญ่นี้ ซึ่งรัฐไม่สามารถเข้าไปแทรกแซงสภาพการณ์ที่เป็นอยู่ได้ ยกตัวอย่าง หลายประเทศรวมถึงเปรู และอียิปต์ พบว่าสามีมีสิทธิทางกฎหมายที่จะทุบตีและแม้กระทั่งฆ่าภรรยาของพวกเขาได้หากสงสัยว่าภรรยาของพวกเขามีชู้ และกฎหมายครอบครัวของฝรั่งเศสที่กำหนดว่าสามีหรือภรรยาที่ทิ้งร้างครอบครัวจะไม่มีสิทธิในการร่วมครอบครองบ้าน ซึ่งตามกฎหมายดังกล่าวนี้ ผู้หญิงที่ไม่อาจทำความรุนแรงภายในครอบครัวได้ก็ไม่สามารถออกจากบ้านได้ เพราะเธอจะไม่มีที่ไป ไม่มีกรรมสิทธิ์ในที่อยู่อาศัยและไม่ได้สิทธิในการเลี้ยงดูบุตร[19] เนื่องจากในความเป็นจริงที่ผู้หญิงหนีอออกจากครอบครัวมีสาเหตุส่วนใหญ่มาจากความสัมพันธ์ที่รุนแรงกับสามีของเธอ ในขณะที่ผู้ชายทิ้งครอบครัวเพราะเรื่องการหนีปัญหาทางการเงิน ความรับผิดชอบทางสังคมหรือการมีความสัมพันธ์กับผู้หญิงใหม่
แม้ว่าประเด็นความเท่าเทียมระหว่างเพศชายหญิง และการใช้ประโยชน์จากแรงงานสตรีอย่างธรรมจะเป็นปัญหาสากล แต่การเคลื่อนไหวในแต่ละประเทศก็ได้สะท้อนให้เห็นถึงแนวคิดทางวัฒนธรรมที่แวดล้อมกลุ่มสตรีที่ทำการเคลื่อนไหว ยิ่งไปกว่านั้น เงื่อนไขที่นำไปสู่การเปลี่ยนรูปแบบจากประเด็นเรื่องส่วนบุคคลกลายเป็นนโยบายสาธารณะที่ตราเป็นกฎหมายก็จะมีความแตกต่างกันในแต่ละประเทศ[20] กล่าวคือบางประเทศยังมองว่าประเด็นที่เกี่ยวกับครอบครัวและแรงงานสตรีซึ่งถูกยกเป็นข้อโต้เถียงทางสาธารณะในหลายประเทศนั้น ยังคงถูกนิยามว่าเป็นเรื่องส่วนบุคคลที่อยู่ในพื้นที่ส่วนตัว รัฐจึงไม่เข้าไปแทรกแซง หรือในอีกแง่หนึ่ง ถ้าตีความตามกลุ่มสตรีนิยมบางกลุ่ม ก็จะมองว่าระบบอำนาจที่ชายเป็นใหญ่อยู่ในตัวรัฐเอง จึงไม่ปรับเปลี่ยนกระบวนทัศน์ที่มองเรื่องครอบครัวเป็นเรื่องส่วนตัวที่อาจมีความความรุนแรงต่อผู้หญิง ซึ่งก็เป็นการละเมิดสิทธิมนุษยชนของผู้หญิงในรูปแบบหนึ่งเช่นกัน
แม้กระทั่งในประเทศญี่ปุ่น สมาคมสิทธิสตรีระหว่างประเทศของญี่ปุ่น (Japanese Association of International Women's Rights) ก็ยังมีความเห็นว่านัยยะสำคัญพิเศษที่ปรากฏในอนุสัญญาว่าด้วยสิทธิสตรีส่วนใหญ่เป็นการสร้างความตระหนักว่าผู้หญิงไม่ได้มีลักษณะของความเสียเปรียบในเชิงประวัติศาสตร์ แต่เป็นการเลือกปฏิบัติและการกดขี่โดยสร้างแบบฉบับด้านลบให้กับผู้หญิง และข้อสันนิษฐานด้านลบก็ถูกฝังลึกในวัฒนธรรม และได้รับอิทธิพลเกี่ยวกับทัศนคติทางศาสนาและสังคม จุดมุ่งหมายของอนุสัญญานี้ก็คือการขจัดความไม่เท่าเทียมกันและภาพลักษณ์ที่เป็นแบบฉบับด้านลบออกไป และสร้างความเข้าใจว่าแนวคิดแบบฉบับดั้งเดิมเป็นการปฏิเสธสิทธิมนุษยชนและเสรีภาพขั้นพื้นฐานของผู้หญิง[21] ดังนั้น ในประเด็นข้อโต้เถียงที่ว่าสิทธิสตรีประเภทใดคือสิทธิมนุษยชนในทางปฏิบัติแล้ว จะพบว่ามุมมองจะสอดคล้องกับสังคม วัฒนธรรม จารีตประเพณีของประเทศนั้น ๆ ด้วย ซึ่งรัฐจะต้องทำความเข้าใจว่าการประกอบสร้างความจริงใด ๆ เกี่ยวกับสตรีนั้นสามารถทำการรื้อสร้างได้ มิใช่ผูกติดกับความเชื่อดั้งเดิมของสังคม
[1] สรุปจากภาษาอังกฤษ Article 12 of Universal Declaration of Human Rights ที่กำหนดไว้ดังนี้ "the rights and freedoms set forth in this Declaration, without distinction of any kind, such as race, colour, sex, language, religion, political or other opinion, national or social origin, property, birth or other status."
[2] โปรดดูรายละเอียด Blanche Wiesen Cook, "Eleanor Roosevelt and Human Rights: The Battle for Peace and Planetary Decency, "Edward P. Crapol, ed. Women and American Foreign Policy: Lobbyists, Critics, and Insiders (New York: Greenwood Press, 1987), 98-118; Georgina Ashworth, "Of Violence and Violation : Women and Human Rights," Change Think book II (London, 1986) อ้างใน Bunch, “Women's Rights as Human Rights: Toward a Re-Vision of Human Rights,” p. 487.
[3] กนกวรรณ ภิบาลชนม์, “สิทธิสตรีตามอนุสัญญาว่าด้วยการขจัดการเลือกปฏิบัติต่อสตรีในทุกรูปแบบ,” หน้า 105.
[4]Butler, Judith, “Performative Acts and Gender Constitution: An Essay in Phenomenology and Feminist Theory,” p. 520.
[5]ดูรายละเอียดสิทธิมนุษยชนและสิทธิเสรีภาพของชนชาวไทย, โครงการศูนย์กฎหมายสิทธิมนุษยชนและสันติศึกษา สาขานิติศาสตร์ สุโขทัยธรรมธิราช พิมพ์ครั้งที่ 1 กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช, หน้า 2.
[6]ดูรายละเอียด นพนิธิ สุริย “สิทธิมนุษยชน” สรุปคำบรรยายวิชาสิทธิมนุษยชน, LA 253 มหาวิทยาลัยรามคำแหง 2520.
[7] G. Oestreich, Die Entwicklung der Menschenrechte und Grundfreiheiten, in: Bettermann-Neumann- Nipperday (Hrsg.), Die Grundrechte, Bd.1, 1.Hbd., 1966, S. 13. อ้างใน บุญศรี มีวงศ์อุโฆษ, รายงานการวิจัยเรื่อง “หลักการใช้อำนาจขององค์กรที่ต้องคำนึงถึงศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ สิทธิ และเสรีภาพตามรัฐธรรมนูญ,” หน้า 94.
[8] จรัญ โฆษณานันท์, สิทธิมนุษยชนไร้พรมแดน ปรัชญา กฎหมาย และความเป็นจริงทางสังคม, หน้า 63.
[9] Davidson, Scott. Human Right, p. 28.
[11] Article 1 of The Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women: “any distinction, exclusion, or restriction made on the basis of sex which has the effect or purpose of impairing or nullifying the recognition, enjoyment or exercise by women, irrespective of their marital status, on a basis of equality of men and women, of human rights and fundamental freedoms in the political, economic, social, cultural, civil or any other field.”
[12]Article 2 of The Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women: “States parties to the Convention agree to establish equality of women through their national legal systems in a variety of ways: by conforming national constitutions or appropriate legislation to the principles of the Covenant, by enacting legal sanctions against discrimination, by prohibiting discrimination by public authorities and institutions, by establishing de jure equality of women and men, and by abolishing existing laws, regulations, customs, and practices (including penal provisions) which are discriminatory.”
[13] กนกวรรณ ภิบาลชนม์, “สิทธิสตรีตามอนุสัญญาว่าด้วยการขจัดการเลือกปฏิบัติต่อสตรีในทุกรูปแบบ,” หน้า 105.
[14] Cook, “Enforcing Women's Rights through Law,” p.12.
[17] Bunch, “Women's Rights as Human Rights: Toward a Re-Vision of Human Rights,” p. 491.
[18] Bahar, “Human Rights are Woman’s Right: Amnesty International and the Family,” p. 106.
[19] Bahar, “Human Rights are Woman’s Right: Amnesty International and the Family,” p. 106.
[20] Palley, “Women's Rights as Human Rights: An International Perspective,” p. 164.
[21] Cook, “Enforcing Women's Rights through Law,” p. 9.
บรรณานุกรม
ภาษาไทย
กนกวรรณ ภิบาลชนม์. “สิทธิสตรีตามอนุสัญญาว่าด้วยการขจัดการเลือกปฏิบัติต่อสตรีในทุกรูปแบบ,” สิทธิมนุษยชนและสิทธิเสรีภาพของชนชาวไทย, กรุงเทพฯ: โครงการศูนย์กฎหมายสิทธิมนุษยชนและสันติศึกษา สาขานิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช, 2543: 105-109.
บุญศรี มีวงศ์อุโฆษ. “รายงานการวิจัยเรื่อง “หลักการใช้อำนาจขององค์กรที่ต้องคำนึงถึงศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ สิทธิ และเสรีภาพตามรัฐธรรมนูญ,”” กรุงเทพฯ: บริษัท พี. เพรส จำกัด, 2549.
วิระดา สมสวัสดิ์. คู่มือกฎหมายสำหรับผู้หญิง, กรุงเทพมหานคร : โครงการจัดพิมพ์คบไฟ, 2537.
“ปฏิญญาเวียนนาและแผนปฏิบัติการ,” สิทธิมนุษยชน, กรุงเทพมหานคร: คณะกรรมการประสานงานองค์กรสิทธิมนุษยชน (กปส.), 2540: 201-236.
ภาษาอังกฤษ
Bahar, Saba. “Human Rights are Woman’s Right: Amnesty International and the Family,” Hypatia, 11, no. 1, The Family and Feminist Theory, Winter 1996: 105-134.
Bunch, Charlotte. “Women's Rights as Human Rights: Toward a Re-Vision of Human Rights, ”Human Rights Quarterly, 12, no. 4, November 1990: 486-498.
Butler, Judith. “Performative Acts and Gender Constitution: An Essay in Phenomenology and Feminist Theory,” Theatre Journal, 40, no. 4, December 1988: 519-531.
Cook, Elizebeth Adell, Jelen, Ted G. and Wilcox, Clyde. Between two absolutes, Public Opinion and Politics of Abortion, San Francisco: Westview Press, 1992.
Cook, Rebecca J. “Enforcing Women's Rights through Law,” Gender and Development, 3, no. 2, June 1995: 8-15.
Davidson, Scott. Human Right. Buckingham: Open University Press, 1993.
Dixon-Mueller, Ruth. Population Policy & Women’s Right. United States of America: Praeger Publishers, 1993.
Linsenbard, Gail E. “Beauvoir, Ontology, and Women's Human Rights,” Hypatia, 14, no. 4, Philosophy of Simone de Beauvoir, Autumn, 1999: 145-162.
Palley, Marian Lief. “Women's Rights as Human Rights: An InternationalPerspective” Annals of the American Academy of Political and Social Science, 515, American Feminism: New Issues for a Mature Movement, May 1991: 163-178.
------------------------------------------------------------------
โดย ภิรัชญา วีระสุโข
